Yargıya erişimi kolaylaştırmak ve süreçleri hızlandırmak amacıyla uzun yıllardır UYAP, Celse, eArabulucu gibi sistemler ile yargıda dijitalleşme süreci başlamıştı. Ancak Covid 19 Pandemisi ile beraber yargı süreçlerinde yaşanan aksamalar, adalete erişim problemleriyle yargıda yeni sistemlere olan ihtiyaç artmış ve dijitalleşme süreci ivme kazanmıştır.
Adalet Bakanlığı bünyesinde, elektronik ortamda video konferans altyapısı ile mahkeme duruşmalarına katılma imkan sağlamak amacıyla e-Duruşma sistemi geliştirilmiştir. 2020 yılında pilot proje olarak başlayan e- Duruşma sistemine ilişkin yönetmelik, 30 Haziran 2021 tarihinde resmî gazetede yayımlanmıştır.
Yönetmelikte, e- Duruşma “Hukuk yargılamalarında aynı anda ses ve görüntü nakledilmesi yoluyla bulundukları yerden, tarafın veya vekilinin duruşmaya katılmalarını ve usul işlemleri yapabilmelerini; tanığın, bilirkişinin, uzmanın ve diğer ilgililerin dinlenilmelerini”, e-Duruşma sistemi ise “Aynı anda ses ve görüntü nakledilmesi yoluyla duruşma işlemlerini yürütmek amacıyla Bakanlık tarafından Ulusal Yargı Ağı Bilişim Sistemine entegre olarak kurulan ve güvenliği sağlanan sistemi ” şeklinde tanımlanmıştır. Sistem ile taraf ve vekilleri bulundukları yerden çevrimiçi olarak tarafı oldukları Hukuk Mahkemesi duruşmalarına katılabilecektir. Buna ek olarak e-Duruşmada bilirkişinin, uzmanın ve diğer ilgililerin dinlenmesi hususu da yönetmelikte düzenlenmiştir. e- Duruşma sisteminin sağladı bir diğer önemli kolaylık ise, duruşma sırasında UYAP üzerinden belge, delil ve bilginin anlık olarak iletilebilir olmasıdır
1. e- Duruşmada Usul ve Güvenlik
e- Duruşma, hukuk yargılamasına hakim olan “tasarruf, taraflarca getirilme, taleple bağlılık, aleniyet ve usul ekonomisi ilkeleri, dürüst davranma ve doğruyu söyleme yükümlülüğü, hukuki dinlenilme hakkı, Türk Hukukunun resen uygulanması, hâkimin davayı aydınlatma ödevi ile yargılamanın sevk ve idaresine ilişkin ilkelerine” ve bunlara ek olarak “Bilgi güvenliğinin sağlanması, Kişisel verilerin korunması, Hizmet kalitesinin sağlanması, Ulusal ve uluslararası standartların sağlanması” ilkelerine tabidir. Yönetmelikte sıklıkla güvenlik vurgusu yapılmakta olup, e- Duruşma sisteminin hukuk yargılamasına hâkim olan ilkelerin yanı sıra kişisel veriler ve güvenliğe ilişkin ilkelere de tabi olduğu ayrıca belirtilmiştir. Nitekim duruşmanın kayıt altına alınması ve saklanması konusu da yönetmelikte düzenlenmiş olup, yapılan her e- Duruşma kayıt altına alınıp, saklanamayacaktır. Duruşmanın kayıt altına alınabilmesi için yargılamanın zorunlu kıldığı bir durumun söz konusu olması ve bu durumun gerekçelendirilmesi gerekmektedir. Bu zorunlu halin gerekçe ile açıklanmasından sonra mahkeme duruşmanın kayıt altına alınmasına karar verebilecektir. Bu şekilde alınan kayıt haricinde duruşma esnasında fotoğraf ya da video çekilmesi yasak olup, ihlal edilmesi halinde cezai işlem uygulanacaktır. Kayıt altına alınan duruşmaların saklanma süresi ise iki haftadır, iki haftanın sonunda kayıtlar tamamen, geri döndürülemeyecek şekilde silinecektir. Alınan kayıtların mahkeme izni ve ilgilinin rızası alınmadan yayımlanması ise mümkün değildir.
2. Duruşma Başvurusu
Yönetmelikte yer alan düzenlemeye göre, taraflardan birinin başvurusu üzerine taraf veya vekilinin e-Duruşma sistemi üzerinden duruşmaya katılmasına veya bilirkişi ve uzmanın sistem üzerinden dinlenmesine karar verilebilecektir. e- Duruşma talebinin gerekçesiyle beraber, duruşmanın en az iki gün öncesinde UYAP, avukat veya vatandaş portalı üzerinden mahkemeye yapılması gerekmektedir. Talep sonrasında hâkim e- Duruşma talebine ilişkin olarak duruşma gününden en az bir gün önce talebin reddine ya da kabulüne ilişkin kesin karar verecektir. Yönetmelikte yer ala talebin değerlendirilmesine ilişkin m.9/2’de e- Duruşma talebinin reddedileceği haller sayılmıştır. Mahkemenin e- Duruşma yapılmasına resen karar vermesi de mümkündür. Tarafın, bilirkişinin ya da uzmanın e- Duruşma sistemi ile dinlenmesine ve tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edemeyeceği dava ve işlerde ilgililerin eDuruşma sistemi ile dinlenmesine mahkemece resen karar verilebilecektir. Mahkeme tarafından dinlenecek (isticvap) veya yemin edecek tarafın, mahkemeye bizzat gelememesi ya da başka bir ilde oturuyor olması halinde öncelikle e- Duruşma sistemi ile isticvap olacağı ve yemin edeceği yönetmelikte düzenlenmiştir. e-Duruşma talebinin kabul edilmesi veya mahkeme tarafından e- duruşma yapılmasına resen karar verilmesi halinde ilgiliye, e- Duruşmaya nasıl katılacağı bilgisinin yer aldığı detaylı , açıklamalı (meşruhatlı) davetiye gönderilecektir.
III. e- Duruşma Süreci
Duruşmanın güvenliğinin, hizmetin kalitesinin sağlanmasına için duruşmanın yapılacağı yerin yönetmelikte sayılan niteliklere uygun olması gerekmektedir. Yönetmelikte bu nitelikler “her türlü etki ve yönlendirmeden uzak, ilgilinin yüz ifadelerini, vücut hareketlerini, tavır ve davranışlarını gözlemlemeye, duygularını anlamaya ve söylediklerini net bir şekilde dinlemeye imkân sağlayacak” şeklinde sayılmıştır. Taraf vekilinin, avukatlık bürosundan, baro ya da adliye tarafından belirlenen/tahsis edilen yerlerden de katılması mümkündür. Benzer şekilde isticvap veya yemin edilmesi halinde mahkeme veya ceza infaz kurumu tarafından tahsis edilen yerlerde duruşmaya katılmak mümkün olacaktır. Hastalık, yaşlılık veya engel sebebi ile e- Duruşma yapılmasına karar verilen taraflar ise tanık, bilirkişi, uzman veya diğer ilgililerin bulunduğu mesken ya da kurumdan duruşmaya katılabilecektir. Yönetmelikte yer alan “bu amaca tahsis edilen/belirlenen yer” ifadesinden, mahkemelerde, ceza infaz kurumlarında ve barolarda e- duruşma yapılabilmesi için belirlenmiş yerlerin bulunduğu ya da ilerleyen dönemde bulunacağı anlaşılmaktadır.
Alışılan fiziki duruşma ile e- Duruşma arasında usul ve işleyiş yönünden fark bulunmamakla birlikte fiziki duruşmadan farklı olarak e- Duruşmalarda teknik sorunların veya kesintilerin yaşanması olası bir durumdur. Sistemde bir kesinti yaşanması ve beyanların anlaşılmasının güçleşmesi halinde sistem kapatılarak yeniden açılacaktır. Kesintinin devam etmesi halinde ise bu durum tutanağa geçilerek, duruşma sonlandırılacaktır. Taraf ve vekilinden kaynaklanmayan teknik bir aksaklık nedeniyle duruşmanın yapılamaması halinde HMK m. 150 “Usulüne uygun şekilde davet edilmiş olan taraflar, duruşmaya gelmedikleri veya gelip de davayı takip etmeyeceklerini bildirdikleri takdirde dosyanın işlemden kaldırılmasına karar verilir” uygulanmayacağı yönetmelikte belirtilmiştir.
e- Duruşma sistemi öncesinde HMK m. 149 uyarınca ses ve görüntü nakli ile duruşma işleminin gerçekleşmesi mümkün kılınsa da, madde uyarınca duruşmanın elektronik ortamda görülmesi, davacı ve davalı tarafın anlaşmasına ve ortak talepte bulunulması şartına bağlanmıştır. 28.07.2020 tarihinde yürürlüğe giren 7251 sayılı kanun ile HMK m. 149’ da değişiklik yapılarak tarafların anlaşması zorunluluğu kaldırılmış ve değişiklik sonrasında e- duruşma sistemine yönelik çalışmalar ve uygulamalar başlamıştır. Son olarak 30.06.2021 tarihinde yürürlüğe giren Hukuk Muhakemelerinde Ses ve Görüntü Nakledilmesi Yoluyla Duruşma İcrası Hakkında Yönetmelik ile e-Duruşma sistemi genel hatları ile düzenlenmiştir. Nitekim yönetmeliğin geçici 1. maddesinde sisteme yönelik olarak henüz UYAP’ta bulunmayan işlemlere ilişkin hükümlerin gerekli yazılım çalışmalarının tamamlanması sonrasında uygulanacağı belirtilmiştir. e-Duruşma, yargı süreçlerinin iyileşme, adalete erişimin kolaylaşması, yargı masrafların azalması yönünden atılmış önemli bir adım niteliğindedir.
